Biernatki

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1399 r. Kolejne wiadomości notowane są dopiero w 1652 r. i dotyczą sprzedaży dóbr Biernatki przez Stanisława Sakowskiego vel Żakowskiego, Kazimierzowi Mikołajewskiemu, posiadaczowi pobliskiego majątku Dębe. W 1678 r. jako właściciel Biernatek wymieniany jest Stanisław Mikołajewski, syn Kazimierza. W inwentarzu dóbr sporządzonym w 1680 r. występuje tu dwór drewniany piętrowy. Do rodziny Mikołajewskich Biernatki należały do połowy XIX w. gdy odkupił je od nich Władysław Biernacki, starosta warecki. Około 1780 r. majątek przechodzi na własność Kajetana Radolińskiego, skarbnika poznańskiego. W 10 lat później w Biernatkach zanotowano 10 dymów i 67 mieszkańców. Z kolei w roku 1827 — 7 dymów i 74 mieszkańców. W rękach familii Radolińskich Biernatki pozostawały do 1871 r. Wówczas kupił je – wraz folwarkiem Dębe – A.Repphan. Natomiast w 1912 r. posiadaczem tych dóbr wymieniany jest Paweł Repphan. W 1919 r. majątek ten nabył od Repphanów Paweł Deutschmann. Przekształcił on park przydworski, wydzielając założenie ogrodowe z fontanną oraz dokonując nowych nasadzeń drzew. Do starego dworu, wzniesionego jeszcze za Radolińskich, dobudował nową poprzeczną, piętrową część, z kolumnowym portykiem od strony głównego wjazdu. Deutschmann prowadził też folwark pod nadzorem władz okupacyjnych w latach wojennych. W 1945 r. majątek przeszedł na własność państwa.

Do najważniejszych zabytków znajdujących się w tej miejscowości należą:

Dwór wybudowany około połowy XIX w. – murowany, otynkowany, parterowy, z umieszczoną na osi piętrową wystawką z falistym szczytem. Od zachodu piętrowe skrzydło z l ćwierci XX w., z balkonem nad dwukolumnowym portykiem. Dach czterospadowy. Obecnie mieści się tu szkoła podstawowa i prywatne mieszkania.

Park krajobrazowy założony około połowy XIX w. i przekształcony w l ćwierci XX w., o łącznej powierzchni 2,72 hektara. Powstał na bazie naturalnego środowiska przyrodniczego i posiadał pierwotnie liczne osie widokowe. Zachowane zostały aleje: grabowa i kasztanowcowa oraz niewielki stawek. W drzewostanie: jesiony, topole czarne, wiązy oraz klon srebrzysty i dąb szypułkowy.

Rządcówka z końca XIX w., murowana i nieotynkowana.

Spichlerz z 1887 r. oraz z końca XIX w. – oba murowane i nieotynkowane.

Kuchnia dworska zbudowana pod koniec XIX w. – murowana, nieotynkowana, posadowiona tuż przy dworze, w jednej linii zabudowy.

Kurnik-magazyn z końca XIX w. – murowany, nieotynkowany, piętrowy, częściowo przylega do kuchni.

Dwie stodoły wymurowane pod koniec XIX w., położone w obrębie dziedzińca gospodarczego zespołu dworskiego.

Kolonia mieszkalna złożona obecnie z trzech budynków, w tym dwóch murowanych i otynkowanych ośmioraków, zbudowanych pod koniec XIX w.

Powyższy zespół budynków gospodarczych łączyć należy zapewne z nazwiskiem Repphanów.

Borków Nowy

W miejscowości tej znajduje się m.in.:

Kapliczka usytuowana na skrzyżowaniu dróg Kokanin-Skarszew i Nowy Borków-Stary Borków, zbudowana w 1946 r., we wnękach której umieszczone są obrazy i figury dewocyjne.

Dom nr 2, z około 1880 r., drewniany, ze ścianami w konstrukcji zrębowo-sumikowo-łątkowej i czterospadowym dachem.

Borków Stary

Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z 1261 r. i dotyczy lokacji na prawie średzkim. Istniał tu wtedy kościół wymieniany w późniejszych dokumentach z 1412 r. i 1511 r. jako parafialny. Dalsze koleje tej świątyni są niestety nieznane. W 1710 r. z fundacji Bartłomieja Tarły, biskupa poznańskiego, wzniesiony został tu kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła. W 1754 r. Borków był wsią królewską, dzieloną z jezuitami kaliskimi. W 1789 r. znajdował się on w posiadaniu Józefa Mikorskiego i liczył wówczas 18 dymów i 124 mieszkańców. W 1872 r. należał do rodziny Chełkowskich i składał się z 32 dymów zamieszkanych przez 312 osób. W rękach tej rodziny pozostawał do 1939 r.

Spośród najcenniejszych zabytków przetrwałych do dzisiaj w tej miejscowości wymienić należy:

Kościół parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła z 1710 r., barokowy. Około 1760 r. staraniem proboszcza Mateusza Stawickiego odnowiony i wyposażony. Restaurowany był także w 2 połowie XIX w. Orientowany, drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany, jednonawowy, z niższym i węższym od nawy prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Od strony północnej przy prezbiterium znajduje się zakrystia, a przy nawie kwadratowa kruchta. Od zachodu dostawiona została wieża zbudowana w konstrukcji słupowej z kruchta w przyziemiu, dwukondygnacyjna, zwieńczona hełmem i latarnią. Dachy dwuspadowe kryte blachą zaopatrzone są nad nawą w wieżyczkę na sygnaturkę. W skład wyposażenia tejże świątyni wchodzą m.in.: trzy barokowe ołtarze (główny i dwa boczne, z 2 połowy XVIII w., drewniane, rzeźbione, polichromowane, ze złoceniami), ambona z l ćwierci XVIII w. (koszowa, wieloboczna, z obrazem św. Kazimierza Królewicza na zapiecku, drewniana, rzeźbiona, polichromowana), obraz Matka Boska z Dzieciątkiem umieszczony w retabulum ołtarza głównego (z XVIII w., ozdobiony drewnianymi, złoconymi sukienkami), rzeźba późnogotycka z XVI w., przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem (drewniana, polichromowana) znajdująca się w zwieńczeniu ołtarza bocznego św. Anny, barokowa chrzcielnica kamienna z l ćwierci XVIII w. ufundowana przez biskupa Tarłę (z herbem Topór na nodusie), obraz Św. Franciszek Ksawery z XVIII w., umieszczony na ścianie kruchty, barokowa monstrancja srebrna z około 1640 r., fundacji Mikołaja Szyszkowskiego, biskupa warmińskiego (złocona, typu promienistego, posiadająca na stopie herb Ostoja i litery NS DG EV) oraz dwa srebrne, złocone kielichy powstałe około połowy XVIII w. Oba posiadaj ą na stopie wizerunki czterech Ewangelistów, a na nodusie postacie świętych, zaś koszyczek ujmujący czaszę ozdobiony jest wyobrażeniem Chrystusa Boleściwego i Ukrzyżowanego. Jeden z nich pochodzi z połowy XVIII w., a drugi ufundowany został w 1746 r. przez Grzegorza Gąsiora z Kalisza. Cennym obiektem jest też w tym kościele barokowy zespół polichromii, wykonany w 3 ćwierci XVIII w. temperą na drewnie. Tworzące go dekoracje iluzjonistyczne i patronowe pokrywają zrąb ścian i przedstawiają Vir Dolorum z pozornym portalem nad drzwiami do zakrystii. Polichromie te odkryte zostały podczas remontu kościoła przeprowadzonego w latach 1964-1966.

Brama (dzwonnica) pochodząca z 1926 r., murowana z cegły, nieotynkowana, wbudowana w północne ogrodzenie kościoła, dwukondygnacyjna z trzema otworami arkadowymi w obu kondygnacjach. W jej górnych, bocznych, arkadach znajdują się dzwony.

Kapliczka usytuowana w południowo-zachodniej części dziedzińca przykościelnego, pochodząca z 1898 r., murowana, otynkowana, czworoboczna z frontową wnęką, w której znajduje się gipsowa figurka Madonny. Jej trójkątny szczyt zwieńczony jest metalowym krzyżem.

Mauzoleum Chełkowskich umieszczone przy ogrodzeniu kościoła, w południowo-wschodniej części dziedzińca, z końca XIX w., neoklasycystyczne, murowane z kamienia, na szczycie krzyż. Wejście ujęte parą kolumienek, a nad drzwiami herb Chełkowskich – Wczele. Wewnątrz, na posadzce, znajduje się marmurowa płyta z wyrytymi nazwiskami pochowanych tu członków rodziny.

Plebania z 1913 r., murowana, otynkowana z piętrową wystawką.

Dwór z l połowy XVIII w., klasycystyczny, położony w parku, frontem zwrócony w kierunku południowo-wschodnim. Murowany, otynkowany, parterowy z nowszym piętrowym czterokolumnowym portykiem na osi, zwieńczonym trójkątnym frontonem, w którym herb Wczele. Od strony południowo-zachodniej znajduje się dobudowana później część piętrowa z niską attyką i panopliami. Dach dwuspadowy z lukarnami.

Park z l połowy XIX w. o łącznej powierzchni 1,88 hektara ze stawem. Poza wysokim drzewostanem znajdują się tam też dwa cisy krzewiaste.

Budynki gospodarcze – stajnia, obora i spichlerz datowane na 2 połowę XIX w., murowane, mocno przebudowane.

Natomiast pozostałości wiejskiej zabudowy drewnianej tworzą w tej miejscowości domy nr 2, 8, 18 i 25, pochodzące z przełomu XIX i XX stulecia, szerokofrontowe, o mieszanej konstrukcji ścian z dwuspadowymi dachami.

Kapliczka ustawiona przy drodze do Nowego Borkowa przez mieszkańców wsi w 1945 r. w podzięce za ocalenie życia i mienia w okresie II wojny światowej, na miejscu starej, zniszczonej przez okupanta. Murowana z cegły, czworoboczna. W trzech jej wnękach znajdują się obrazy i figury dewocyjne.

Dębe

Miejscowość wymieniana w dokumentach począwszy od 1354 r. W 1512 r. wzmiankowane jest istnienie tutaj kaplicy drewnianej należącej do parafii w Kamieniu. Ze względu na przejęcie kościoła w Kamieniu przez protestantów, w 1600 r. arcybiskup gnieźnieński Stanisław Karnkowski przeniósł parafię do wsi Dębe. W 1607 r., ówczesny jego właściciel – Kazimierz Mikołajewski wzniósł na miejscu kaplicy kościół drewniany p.w. Zwiastowania NMP. W 1756 r. dobra dębskie odziedziczył po Kazimierzu Mikołajewskim jego syn, Stanisław. Później dzierżawił je Wojciech Mączyński, kasztelan spycimierski i Hieronim Poniński – podkoniuszy królewski. W 1760 r. nabył je Stanisław Biernacki, starosta warecki. W 1770 r. Dębe przeszło na własność Kajetana Radolińskiego. Liczyło wówczas 21 dymów i 113 mieszkańców. Wspólne koleje losu Dębego i Biernatek ukazują, że obie te miejscowości należały do jednego majątku. W 1827 r. odnotowano w Dębem 27 dymów i 186 mieszkańców. W 1871 r. dobra dębskie kupił od Radolińskich A.Repphan, kaliski przemysłowiec i właściciel fabryki włókienniczej. Powstał wtedy murowany dwór i budynki folwarczne oraz kolonia mieszkalna (zbudowane w latach 1880-1890). Dębe liczyło w tym czasie 257 osób ludności, w tym 135 katolików i 122 ewangelików. Ziemia uprawiana była nowoczesnym sposobem, a z łąk nad Swędmią wydobywano torf przeznaczany na sprzedaż. W 1912 r. majątek Dębe obejmował 1 144 mórg, a jego posiadaczem był Paweł Repphan. Zapewne z jego też osobą łączy się finansowanie budynku szkoły i wspomaganie budowy nowego kościoła, który wzniesiony został w latach 1912-1924 na miejscu dawnej siedemnastowiecznej świątyni, rozebranej w 1913 r.

Do najcenniejszych, zabytkowych obiektów w tej miejscowości należą:

Kościół parafialny p.w. Zwiastowania NMP, zbudowany w latach 1912-1924, neoromański, murowany, otynkowany, orientowany, jednonawowy, z ośmioboczną wieżą od zachodu, nakryty łamanym dachem. Wewnątrz kościoła, w nowym, pochodzącym z l ćwierci XX w. ołtarzu głównym znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków sztuki sakralnej tych okolic: Madonna ze szczygłem – niewielki gotycki obraz (80 x 65 cm) namalowany temperą na drewnie, powstały około 1450 r. Oprawiony on jest w gotycką ramę z imitacjami klejnotów. Na tle draperii unoszonej przez dwa anioły umieszczona jest Madonna w półpostaci, trzymająca na prawym ramieniu Dzieciątko, niemal całkowicie obnażone, z koralem zawieszonym na szyjce, mające w prawej rączce smoczek w postaci płóciennego woreczka. Na smoczku siedzi niewielki ptaszek – szczygieł – przypominający glinianą zabawkę. Obecnie postacie malowidła przykryte są srebrnymi sukienkami, a tło obrazu wybite czerwonym pluszem. W kręgu dzieł polskiego malarstwa gotyckiego obraz z Dębe zdaje się być zjawiskiem odosobnionym, nie mającym analogii. Widoczne są w nim wpływy malarstwa czeskiego, gdzie temat ten należy do często występujących, sam zaś motyw ma włoskie źródła inspiracji. Natomiast ze względu na cechy formalne tego dzieła historycy sztuki skłonni są przypisywać je nieznanej średniowiecznej, prowincjonalnej pracowni malarskiej, być może kaliskiej. Madonna ze szczygłem z Dębe znana jest też jako obraz słynący łaskami. Notowane były one od 1531 r., czyli w czasie kiedy jeszcze w Dębem istniała tylko kaplica. Malowidło przeniesiono potem do ufundowanego w XVII w. kościoła, a kolejno do obecnej świątyni. Obraz uznany został za cudowny w XVII w. przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, Stanisława Karnkowskiego, a ponownie w 1771 r. przez arcybiskupa Gabriela Podoskiego. Przez kilka wieków było to dość słynne miejsce kultu, o czym świadczą liczne wota ofiarowywane za doznane łaski.

Na uwagę zasługują także trzy barokowe ołtarze boczne pochodzące z około 1770 r. – fundacji ówczesnego proboszcza Józefa Jonaszaka Silesity. Są one drewniane, niearchitektoniczne, polichromowane ze złoceniami. W jednym z nich znajduje się obraz św. Tadeusza Judy (z połowy XIX w.), a w pozostałych obrazy niezidentyfikowanych świętych. Cenna jest także drewniana, polichromowana rzeźba barokowa Madonny z Dzieciątkiem (z połowy XVII w.) stojąca na kuli, a także trzy portrety: trumienny Stanisława Mikołajewskiego (barokowy, powstały w 1693 r., owalny, malowany olejno na blasze) oraz ks. Czesława Hernasa (z 1873 r.) i ks. Stanczew-skiego (z około 1830 r.). Wspomnieć również należy o monstrancji srebrnej pochodzącej z około 1780 r. (późnobarokowa, promienista, zdobiona motywami rocailleów, trybowana, złocona) i wykonanej we wrocławskim warsztacie Jana Krystana Jancke oraz o sukienkach z obrazu Madonny ze szczygłem (srebro repusowane w ornament kwiatowy, klasycystyczne, z l połowy XIX w.).

Dwór powstały około 1890 r. z częścią pomocną dobudowaną po roku 1900, murowany, otynkowany, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym. Od wschodu posiada przesunięty w osi portyk, wsparty na czterech filarach, z tarasem, zwieńczony trójkątnym naczółkiem. Od strony zachodniej, fasada frontowa z dwoma symetrycznie rozmieszczonymi gankami kolumnowymi z trójkątnymi naczółkami. Wszystkie elewacje dworu wieńczy szeroki pas gzymsu.

Park dworski pochodzący z 2 połowy XIX w., o powierzchni l hektara, założony na planie zbliżonym do trójkąta, skomponowany geometrycznie. Od centralnie umieszczonego dworu rozchodzą się promieniście wytyczone, prosto biegnące alejki spacerowe. Od strony północnej zwarta grupa drzew liściastych, usytuowanych wokół dwóch stawów połączonych ciekiem wodnym.

Kolonia mieszkalna folwarku położona jest po obu stronach drogi prowadzącej z folwarku do kościoła. Na uwagę zasługują tu dwa domy mieszkalne: drewniany z dachem dwuspadowym krytym dachówką (z przełomu XIX i XX stulecia) i murowany z cegły, nieotynkowany, kryty także dachówką (z początków XX w.). Oba położone są kalenicowe, po stronie wschodniej drogi. Pozostałe budynki folwarczne pochodzące z przełomu wieków, związane z nazwiskiem Repphanów, po przebudowach i remontach zatraciły cechy stylowe.

Rzeźba Matki Boskiej Niepokalanej – figura przydrożna, gipsowa polichromowana z 1946 r. umieszczona na czworobocznym cokole, we wnęce (od strony frontowej), usytuowana przy drodze z kościoła na cmentarz.

Cmentarz parafialny założony pod koniec XIX w. – ze starym drzewostanem; w centrum mieści się murowany grobowiec z tablicą epitafijną Pauliny Repphan żyjącej w latach 1846-1926, właścicielki dóbr Dębe. Znajduje się tam także mogiła zbiorowa 14 żołnierzy Wojska Polskiego, poległych we wrześniu 1939 r. w lasach koło Morawina.

Dom drewniany nr 32, kryty strzechą, z 2 połowy XIX w. – szerokofrontowy, wzniesiony w konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej, z dachem dwuspadowym.

Goliszew

Najstarsza wzmianka o tej miejscowości, pochodząca z 1333 r. wymienia ją jako Goliszewo. W XV w. istniał tu kościół parafialny, który w 2 połowie XVI w. afiliowano do parafii w Złotnikach Wielkich z powodu odstępstwa od katolicyzmu ówczesnych właścicieli wsi i zaniedbania świątyni. W 1602 r. arcybiskup gnieźnieński, Stanisław Karnkowski reerygował parafię p.w. Wszystkich Świętych, a Jan Mikołajewski, ówczesny właściciel wsi odbudował podupadły kościół. Po niedługim czasie Goliszew ponownie wrócił do parafii złotnickiej. Trzecia erekcja parafii zanotowana została w 1689 r. W 1750 r. Andrzej Radoliński, w którego ręce przeszedł majątek goliszewski, ufundował nowy kościół drewniany. W końcu XVIII w. posiadaczem Goliszewa był Kajetan Radoliński. Wieś liczyła wówczas wraz z folwarkiem 27 dymów i 174 mieszkańców. W XIX w. dobra goliszewskie składały się z folwarków: Goliszew, Janków, Strugi oraz Złotnik! Małe i Wielkie. Po śmierci Kajetana obszerny klucz żelazkowski wraz z Goliszewem odziedziczył syn Piotr. W 1822 r. zapisał on testamentem 24 tysiące złp. na budowę nowej tutejszej świątyni, gdyż osiemnastowieczny kościółek popadał w coraz większą ruinę. Nowy kościół zaprojektował znany architekt Franciszek Reinstein. Gmach wznoszono w latach 1839-1840, przy czym dzieło wsparła znacznym funduszem Tekla z Lanckorońskich Radolińska, wdowa po Piotrze. W połowie XIX w. dobra goliszewskie dziedziczył syn Piotra, Stanisław. Wymienia się tu wówczas 18 dymów i 138 mieszkańców, a folwark goliszewski obejmuje 657 mórg i liczy 10 budynków murowanych i 7 drewnianych. W początkach XX w. Goliszew przeszedł na własność Stefana Radońskiego, a po nim na jego syna, Józefa, w którego rękach pozostawał do 1939 r.

Spośród najcenniejszych zabytków znajdujących się w tej miejscowości wymienić należy:

Kościół parafialny p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP, zbudowany wiatach 1839-1840, klasycystyczny, murowany, otynkowany, jednonawowy, z transeptem i niższym, prostokątnym prezbiterium, zamkniętym apsydą mieszczącą ołtarz główny. Elewacje zewnętrzne boniowane, opilastrowane, zwieńczone belkowaniem. Fasada wejściowa rozczłonkowana czterema pilastrami, między nimi portal i półkoliście zamknięte nisze, zwieńczona trójkątnym frontonem i attyką schodkową. Analogicznie zwieńczone są ramiona transeptu. Z wyposażenia wnętrza na szczególną uwagę zasługują: ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Niepokalanej (z połowy XIX w.) i dwa ołtarze boczne z obrazami przedstawiającymi św. Helenę (namalowany w 1896 r. przez Józefa Balukiewicza) i św. Franciszka Ksawerego (powstały około 1840 r.) oraz późnoklasycystyczna ambona (z około 1840 r.), chrzcielnica, ławki i konfesjonały.

Dzwonnica (brania) zbudowana w 2 połowie XIX w. według projektu Franciszka Reinsteina, murowana, otynkowana, usytuowana na osi kościoła, dwukondygnacyjna z trzema arkadami na dole i u góry.

Cmentarz parafialny założony około połowy XIX w., wśród starego drzewostanu. Znajduje się tam kaplica cmentarna Radolińskich (z końca XIX w.), neogotycka, ceglana, zbudowana na planie kwadratu, zwieńczona trójkątnym szczytem, zaopatrzona w ścianie frontowej w ostrołukowy portal, nad którym umieszczony jest fryz i nisza z datą 1888. Spośród licznych grobów wymienić należy nagrobek ks. Walentego Perczyńskiego (1784-1854), długoletniego i zasłużonego proboszcza parafii w Złotnikach Wielkich i Goliszewie, kolumnę kamienną (z datą 1848) zwieńczoną kutym, żelaznym krzyżem oraz silnie zniszczone groby rodu Radolińskich.

Młyn-spichlerz znajdujący się w zespole folwarcznym, zbudowany w 1920 r., murowany, ceglany, nieotynkowany, czterokondygnacyjny. Jego elewacje ozdobione są pilastrami, rytmicznie rozdzielonymi fryzem i gzymsem. Ściany szczytowe zwieńczone attyką.

Ilno

Po raz pierwszy wieś ta wzmiankowana jest w dokumentach w 1136 r. Prawdopodobnie królewszczyzna. Notowana także jako Jelmie, później Ilmie. Od początków XVI w. przynależna do klucza opatowieckiego – uposażenia dóbr stołowych arcybiskupa gnieźnieńskiego. Jeszcze w końcu XVIII w. była własnością kościelną i liczyła 11 dymów i 47 mieszkańców. W 1827 r. znajdowało się tu 11 dymów i mieszkało 156 osób, zaś w 1871 r. 20 dymów i 161 mieszkańców. W końcu XIX w. wieś wymieniana jest też jako wchodząca w skład dóbr Jankowa Goliszewskiego.

Znajduje się w tej miejscowości m.in.:

Dom Ludowy (szkoła) z 1929 r. murowany, ceglany, ze ścianami opilastrowanymi, z dachem mansardowym. Wybudowany ze składek mieszkańców wsi.

Figura przydrożna Matki Boskiej Niepokalanej, usytuowana naprzeciw dawnego budynku szkolnego, gipsowa, polichromowana, pochodząca z 1909 r.

Kapliczka przydrożna, z wnęką frontową, w której umieszczona jest figurka Madonny, ufundowana w 1922 r. przez małżonków Warszowskich (na posesji nr 24).

Pozostałości dawnej, wiejskiej zabudowy drewnianej stanowią trzy domy (nr 8, 13 i 26) oraz trzy stodoły usytuowane na posesjach nr 13,25 i 26

Janków

Miejscowość wymieniana po raz pierwszy w dokumentach w 1475 r. jako Janków Goliszewski. Od XVIII w. wieś w rękach rodu Radolińskich, w których pozostaje do początku XX w. W 1827 r. Janków liczył 16 domów i 201 mieszkańców. W 1845 r. właścicielem majątku był Roman Radoliński, syn Piotra. W końcu tego wieku do dóbr należały folwarki: w Jankowie i Koźlątkowie oraz osady Glapienin i Krzyżówki, a także wsie: Janków, Koźlątków i Jebnie (lino). Folwark obejmował 2.261 mórg ziemi i miał 4 budynki murowane i tyleż drewnianych. Wieś liczyła 12 domów i 95 mieszkańców. Na początku XX w. właścicielem jankowskiego folwarku był Maciej Przedpełski.

Z zachowanej do dzisiaj dawnej zabudowy wymienić należy:

Dwór pochodzący z 2 połowy XIX w., murowany, znacznie przebudowany po 1945 r. Obecnie obiekt zaadoptowany do celów mieszkaniowych.

Budynek folwarczny (obora) z końca XIX w., zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, wąskofrontowy, z elewacjami podzielonymi rytmem szkarp, pomiędzy którymi znajdują się półkoliste blendy.

Wiatrak koźlak, drewniany, zbudowany około 1830 r. Przeniesiony tu z Tykadłowa. Czynny do 1960 r. Obecnie znacznie zniszczony.

Kokanin

Wspominany w dokumentach z 1213 r. i 1260 r. jako włość książęca. W 1268 r. Bolesław Pobożny dwie swe wsie lokowane na prawie niemieckim, Rembielice i Kokanin, daje Piotrowi synowi Cesanty w zamian za wieś Chotymin. W 1282 r. Przemysł II poddaje Kokanin i inne swe pobliskie wsie jurysdykcji wójta kaliskiego. Następnie wieś przechodzi na własność arcybiskupa gnieźnieńskiego – na skutek sporów i procesów wyrokiem sądu z 1346 r. przypada Jarosławowi Bogorii ze Skotnik. W 1390 r. wzmiankowane jest istnienie kościoła p.w. św. Marii Magdaleny. W 1579 r. Kokanin był już włączony do klucza opatowieckiego, należącego do dóbr stołowych arcybiskupa gnieźnińskiego. Otrzymuje go wówczas w dzierżawę Mikołaj Milaczewski, dworzanin arcybiskupa Uchańskiego. W końcu XVI w. (1591 r.) arcybiskup Stanisław Karnkowski nadał Kokanin kaliskiemu zgromadzeniu jezuitów. Staraniem ich powstaje na miejscu starego, drugi, drewniany kościół p.w. śś. Marii Magdaleny i Ignacego Loyoli, konsekrowany w 1667 r. Trzeci z kolei kościół wzniesiony także przez jezuitów już jako murowany, notowany jest w 1753 r. W 1774 r. po kasacie zakonu jezuitów, wieś przeszła w ręce Stanisława Kwiatkowskiego, chorążego kaliskiego. Pozostaje on jej właścicielem także w 1789 r., gdy wieś z folwarkiem liczy 34 domy i 260 mieszkańców. W 1827 r. zanotowano 31 domów i 272 mieszkańców. W końcu XIX w. (około 1880 r.) folwark kokaniński miał 7 domów, 104 mieszkańców i obejmował 780 mórg obszaru, wieś zaś miała 28 domów i 213 mieszkańców. Osobno wymieniana wtedy była osada proboszczowska z l domem i 6 mieszkańcami. W 1881 r. spłonął osiemnastowieczny kościół, a na jego miejsce, w latach 1882-1890, wzniesiono nowy, ze składek parafian i dzięki staraniu ówczesnego proboszcza ks. Kazimierza Tyszkowskiego. W 1889 r. majątek w Kokaninie nabył na licytacji Feliks Fraenkel, właściciel fabryki haftu w Kaliszu. Jako ostatni przedwojenni posiadacze Kokanina wymieniani są Bronisława i Bronisław małżonkowie Marszel – oboje pochowani na tamtejszym cmentarzu parafialnym. W czasie II wojny światowej majątkiem zarządzał okupant niemiecki, a po 1945 r. został on przejęty przez państwo.

Do najcenniejszych obiektów zabytkowych w tej miejscowości należą:

Kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny, wzniesiony w latach 1882-1890, murowany z cegły, nieotynkowany, jednonawowy, z prezbiterium zbudowanym na planie wydłużonego owalu i z kwadratową wieżą dwukondygnacyjną, zwieńczoną hełmem z iglicą. Jego jednolite, neogotyckie wyposażenie pochodzi z przełomu XIX i XX stulecia. Stanowią je trzy, rzeźbione i polichromowane ołtarze, z figurą Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu czterech Ewangelistów, umieszczoną w ołtarzu głównym. W kruchcie neogotycka kropielnica.

Plebania z końca XIX w. – wybudowana zapewne wraz z kościołem, murowana, nieotynkowana, parterowa, szerokofrontowa z gankiem.

Park podworski założony pod koniec XIX w. o łącznej powierzchni 3 hektarów. W centralnej jego części stał niegdyś dwór, z którego obecnie pozostały wyłącznie zrujnowane piwnice. W drzewostanie stare dęby, wiązy, buki, lipy i jesiony. Niewielki stawek bardzo zaniedbany.

W pobliskiej Kolonii Kokanin zachowały się do dzisiaj pozostałości dawnej, drewnianej zabudowy wiejskiej: dom nr 24 z około 1880 r. (zrębowo-sumikowołątkowy, szerokofrontowy z dachem dwuspadowym), dom nr 25 z końca XIX w. (z oszalowanymi ścianami, szerokofrontowy, z dachem dwuspadowym krytym dachówką), dom nr 35 zbudowany około 1900 r. (ze ścianami w konstrukcji mieszanej, szerokofrontowy, z dachem dwuspadowym krytym dachówką) i dom nr 3 6, powstały około 1900 r. (z oszalowanymi ścianami, szerokofrontowy, z dachem dwuspadowym krytym eternitem).

Niedźwiady

Po raz pierwszy wymienione w dokumencie Bolesława Pobożnego z 1260 r. jako “pastwiska Niedźwiady”. Później część dóbr Pawłówek, należących – podobnie jak Kokanin – do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, a potem do posiadłości kaliskich jezuitów. Folwark Niedźwiady oddzielony został od reszty majątku w XIX w. Około 1880 r. liczył 3 domy i zajmował 114 mórg obszaru. Na początku XX w. jako jego właściciel wymieniany jest Józef Paradowski.

Spośród zabytkowych obiektów znajdujących się w tej miejscowości na szczególną uwagę zasługują:

Cmentarz parafii Kokanin założony pod koniec XIX w., na obszarze niezbyt gęsto zadrzewionym (głównie wysokimi brzozami). Znajduje się tam m.in.:

Droga Krzyżowa z 1895 r., w postaci kapliczek murowanych z kamienia polnego, wbudowanych w ogrodzenie cmentarza, we wnękach których znajdują się drewniane krzyże z numerami stacji. Droga krzyżowa powstała z inicjatywy ówczesnego proboszcza Kokanina, ks. Szafhickiego.

Pomnik bitwy pod Kokaninem stoczonej 13 lutego 1813 r. przez wojska napoleońskie i rosyjskie – w postaci głazu z metalową tablicą, ustawiony w 1985 r.

Mogiła symboliczna żołnierza Wojska Polskiego poległego 17 września 1939 r. w bitwie nad Bzurą.

Obok cmentarza, w drugiej części zadrzewionego obszaru, znajduje się jeszcze jedna Droga Krzyżowa pochodząca z 1934 r. Stanowi ją cykl, rozmieszczonych półkolem, dużych architektonicznych kapliczek wymurowanych z łamanego kamienia polnego. Umieszczone w nich płytkie, prostokątne wnęki (120 x 80 cm) zawierają sceny Męki Chrystusowej w postaci stiukowych, polichromowanych odlewów neogotyckich rzeźb, wykonanych w warsztacie sztukatorskim w Piekarach Śląskich. Każda ze stacji posiada murowaną tabliczkę fundacyjną z nazwiskami parafian Kokanina. Wśród kapliczek centralnie umieszczona jest figura Najświętszego Serca Jezusa, ufundowana przez Józefa i Julię Wielgoszów. Wewnątrz półkola wyznaczonego cyklem stacji, znajduje się celowo ukształtowany teren symbolicznie odtwarzający najważniejsze miejsca Ziemi Świętej: Golgota – centralnie umieszczony mały pagórek z niewielkim drewnianym krzyżem; Nazaret – grupa stiukowa, polichromowana – Zwiastowanie (na cokole przed stojącym aniołem klęcząca w pochyleniu postać Maryi); Betlejem – zaznaczała drewniana kaplica, która spłonęła w 1986 r.; Jordan – niewielki stawek z wysepką, na której umieszczona jest stiukowa, polichromowana Grupa z pelikanem karmiącym krwią ze swej piersi troje piskląt (symbol ofiarnego poświęcenia, w chrześcijańskiej ikonografii także figura Chrystusa). Zespół ten przypominający nieco przykościelne kalwarie, powstał staraniem proboszcza Kokanina, ks. Bekiera. Z pielgrzymki do Palestyny przywiózł on ziemię o największym sakralnym znaczeniu oraz wodę z Jordanu, które zostały rozmieszczone w odpowiednich punktach terenu. Obecnie, owa symboliczna Ziemia Święta oraz cmentarz parafialny otoczone są wspólnym metalowym ogrodzeniem.

Russów

Miejscowość wymieniana w dokumentach już w 1282 r., jako wchodząca w skład królewszczyzn starostwa kaliskiego. W XV w. odnotowano tu siedzibę parafii. W 1579 r. dzierżawę dóbr russowskich otrzymał Rafał Leszczyński, starosta radziejowski. Wieś liczyła wtedy 13 łanów, miała 4 zagrody i karczmę. W 1754 r. Russów był jeszcze wsią parafialną, lecz w końcu tego wieku, z uwagi na szczupłe dochody, został przyłączony do Tykadłowa, a drewniany kościół russowski stał się filialnym. W tym czasie – od 1778 r. – królewskie dobra russowskie dzierżawił Ksawery Nałęcz-Kęszycki, wojewoda gnieźnieński. Inwentarz sporządzony przy tej okazji wymienia drewniany dwór, liczne budynki gospodarcze oraz browar, gorzelnię i wiatrak. Po śmierci wojewody, w 1790 r. dzierżawa przeszła na wdowę po nim, Barbarę z Kwileckich Kęszycką. Wieś i folwark liczyły wtedy 18 domów i 200 mieszkańców. W XIX w. dobra te wraz Tykadłowem stanowiły własność szlachecką. W l połowie tegoż stulecia posiadał je Alfons Antoni Taczanowski. Odnotowano wówczas 27 domów i 214 mieszkańców. Następne dane pochodzą z 1884 r., gdy wieś miała już kolonię i wraz z nią obejmowała 24 domy i 234 mieszkańców. Folwark zaś z 12 domami i 79 mieszkańcami miał 800 mórg gruntu, wiatrak oraz po 9 budynków murowanych i drewnianych. Na początku XX w. jako właściciele Russowa wymieniani są: W. Miniecki i Józef Bronikowski.

Od czasów Stefana Batorego Russów posiadał wybraniectwo. Podobnie jak w sąsiednim Tykadłowie, wydzielono tu łan ziemi z obowiązkiem służby wojskowej pieszej. Dzierżący wybraniectwo w końcu XVIII w. Mikołaj i Paweł Klamerscy opuścili wcześniej zaniedbane gospodarstwo. W 1759 r. król August III nadał je Jakubowi i Mariannie Zapertom. W 1767 r. król Stanisław August Poniatowski przywilej ten potwierdził, przy czym posiadaczami wybraniectwa określił wdowę po Zapercie, Mariannę, z powtórnego zamęścia Ruszkiewiczową i jej synów: Walentego i Jana Zapertów. W 1781 r. Walenty i Jan odstępują od prawa do zagrody wybranieckiej, a w 1785 r. Stanisław August potwierdza kontrakt wybraniectwa Mateuszowi Ruszkiewiczowi, drugiemu mężowi Marianny Zapertowej. Po śmierci Mateusza wdowa po nim prowadziła gospodarstwo aż do 1824 r. Testamentem przekazała je najmłodszej córce Jadwidze, żonie Antoniego Mazurowskiego. W 1849 r. dziedziczy gospodarstwo córka Jadwigi, Urszula, żona Szymona Witczaka. Po jej śmierci gospodarstwo wybranieckie zostało podzielone między 5 potomków. Antoni Witczak odkupiwszy dział brata, zebrał w swym ręku 2/5 obszaru wybraniectwa oraz większą część zabudowań wraz z domem mieszkalnym. W 1927 r. gospodarstwo przypadło jego synowi, Józefowi. W 1939 r. odziedziczyła je jego żona z synami, z których jeden, Kazimierz prowadził je aż do czasów dzisiejszych. W latach sześćdziesiątych XX w. osiemnastowieczne budynki zagrody spłonęły, z wyjątkiem spichlerza, tzw. sołka, który od Kazimierza Witczaka zakupiło w 1988 r. Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu.

Dworek Marii Dąbrowskiej – Oddział Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej

Murowany dwór pochodzący z połowy XIX w., po zniszczeniach z lat II wojny światowej, odbudowany został w całkiem odmiennym kształcie architektonicznym i z różnym – w stosunku do pierwotnego – rozplanowaniem pomieszczeń. W jego wnętrzu znajduje się ekspozycja muzealna o charakterze biograficznym poświęcona Marii Dąbrowskiej, obejmująca: salon Szumskłch (rodziców pisarki), sypialnię, gabinet Józefa Szumskiego – administratora majątku i kuchnię dworską (wszystkie pomieszczenia na parterze) oraz pokój Marii Dąbrowskiej na poddaszu. Druga część poddasza, ciągi komunikacyjne oraz hali urządzone są w klimacie plastyczno-literackim. W pomieszczeniach znajdują się stylowe meble, obrazy, fotografie i bibeloty z epoki oraz autentyczne pamiątki po pisarce.

Park dworski pochodzi z połowy XIX w. i posiada powierzchnię około 4 hektarów. Znajdują się tam stawy, w tym jeden z wysepką. Aktualnie jest on znacznie przekształcony, a na jego terenie mieści się ekspozycja etnograficzna dawnego, drewnianego budownictwa ludowego Ziemi Kaliskiej. Obejmuje ona następujące obiekty:

•  zagrodę kaliską trójbudynkową, z podcieniową chałupą wąskofrontową z 1870 r., stodołą z 2 połowy XIX w. i oborą z końca XIX w. Konstrukcja ścian tych budynków jest mieszana (sumikowo-łątkowa z narożami zrębowymi), a ich czterospadowe dachy (oprócz obory) poszyte są strzechą. Wnętrza budynków wyposażono w eksponaty ukazujące warunki i sposób życia średniozamożnej rodziny chłopskiej żyjącej na przełomie XIX i XX wieku,

• spichlerz, tzw. sołek, przeniesiony tu z wybranieckiej zagrody Witczaków w Russowie, pochodzący z 2 połowy XVIII w. z podcieniem bezsłupowym, ścianami zrębowymi i z narożami na nakładkę oraz obłap,

• chałupa wyrobnika z połowy XIX w. o bielonych, zrębowych ścianach,

• spichlerz dworski zbudowany w 1800 r., szerokofrontowy, z podcieniem słupowym, zrębowy, kryty gontem (w trakcie prac remontowych po przeniesieniu go do Russowa z Kuźnicy Grabowskiej).

Wspomnieć tu jeszcze należy także o kapliczce przydrożnej z figurą Matki Boskiej, pochodzącej z 1909 r. i ustawionej przy skrzyżowaniu dróg z Russowa do Poklękowa.

Skarszew

Wieś wzmiankowana w dokumentach po raz pierwszy w 1410 r. W XVI w. notowane są: Skarszewo-major, złożone ze wsi i folwarku oraz Skarszewo-minor (Skarszewek, z pierwszą wzmianką w 1520 r.). Obie te wsie przynależały do parafii Borków. W 1597 r. majątek ten stanowił własność Stanisława Leszczyca Skarszewskiego i Mikołaja Koneckiego. W XVIII w. przeszedł w ręce kaliskich jezuitów. W 1790 r. Skarszew i Skarszewek znalazły się w posiadaniu Józefa Mikorskiego. Skarszew liczył wtedy 23 domy i 183 mieszkańców, a Skarszewek 12 domów i 166 mieszkańców. W 1827 r. dla Skarszewa wymienia się 34 domy i 293 mieszkańców, zaś dla Skarszewka 21 domów i 223 mieszkańców. Około 1870 r. dobra skarszewskie o rozległości 1834 mórg ziemi, składały się z następujących folwarków: Skarszew (7 domów, 57 mieszkańców, 14 budynków murowanych i 15 drewnianych), Skarszewek (3 domy, 47 mieszkańców, 4 budynki murowane i 6 drewnianych), Chrustów (bez danych liczbowych) oraz nomenklatura Szkarłaty (Szkurłaty). W 1912 r. jako właściciel Skarszewa wymieniany jest Jan Karwaciński, natomiast Skarszewka Józef Resser. W okresie międzywojennym skarszewski folwark należał do rodziny Wyganowskich.

Do najcenniejszych zabytków znajdujących się do dzisiaj w tej miejscowości należą:

Rządcowka, murowana, z końca XIX w.

Park dworski założony w 2 połowie XIX w., o łącznej powierzchni 2,63 hektara, z aleją kasztanowcowo-grabową i zaniedbanym stawem z wysepką.

Stodoła zbudowana pod koniec XIX w., murowana, nieotynkowana.

Spichlerz pochodzący z końca XIX w., murowany, nieotynkowany, dwupiętrowy z wystawką zwieńczoną szczytem. Czworak z końca XIX w., murowany, nieotynkowany.

Pozostałości starej, drewnianej zabudowy wiejskiej stanowią natomiast: dom nr 30 z przełomu XIX i XX stulecia, szerokofrontowy, o ścianach zbudowanych w konstrukcji mieszanej, ze szczytami ozdobnymi szalowaniem i dachem dwuspadowym krytym dachówką, dom nr 72 w Kolonii Skarszewek zbudowany zbudowany na przełomie wieków z oszalowanymi ścianami i dwuspadowym dachem pokrytym blachą.

Figura przydrożna Matki Boskiej Niepokalanej gipsowa, polichromowana, umieszczona w 1946 r. na czworobocznym cokole, na skrzyżowaniu drogi Kokanin-Zduny z lokalnym traktem gruntowym.

Karczma gościńcowa (w Skarszewie Podębinie) pochodząca z początków XIX w., murowana, otynkowana, parterowa, z elewacjami częściowo opilastrowanymi i dachami dwuspadowymi pokrytymi dachówką. Stanowi ona jeden z niewielu istniejących w kraju zabytkowych zajazdów zbudowanych na rzucie litery “T”. Frontowa jej część, z pomieszczeniami gościnnymi, posiada na osi sień przejazdową prowadzącą do obszernego stanu z tyłu budynku. Obecnie obiekt ten jest niestety znacznie zniszczony.

Dwa miejsca straceń z lat II wojny światowej znajdują się w lesie w pobliżu wsi – pierwsze na północny-wschód od zabudowań, w lesie ciągnącym się w kierunku Biernatek, zaś drugie przy drodze prowadzącej do Rożdżałów. Oba upamiętnione zostały w 1960 r. skromnymi pomnikami.

Tykadłów

Wieś królewska, zwana dawniej Tykadłowo, należała do dóbr russowskich. W 1213 r. książę Władysław Odonic uposażając klasztor cysterek w Ołoboku nadał mu Tykadłów. Do klasztoru należała zapewne wyłącznie jego część (czego śladem jest istniejący jeszcze w XIX w. Tykadłów Poduchowny) i tylko przez krótki czas. Wieś pozostaje własnością królewską i oddawana jest w dzierżawę różnym rodzinom szlacheckim. Na początku XVI w. Tykadłów był w rękach T. Kobylińskiego, kasztelana rozpierskiego. W 1546 r. wieś liczącą 37 łanów wymienia się jako należącą do starostwa stawiszyńskiego. W 1579 r. dzierżawę tę otrzymał Rafał Leszczyński, starosta radziejowski. Kolejno jako dzierżawcy Tykadłowa występują: Andrzej Pierzchliński razem z wojewodą kaliskim. W początkach XVIII w. wieś objął podstoli kaliski, Zakrzewski. W 1778 r. dobra dzierżawy Russów wraz z Tykadłowem przypadły Ksaweremu Nałęcz-Kęszyckiemu, wojewodzie gnieźnieńskiemu. W Tykadłowie notowany jest wówczas folwark z zabudowaniami gospodarczymi i karczma. Po śmierci wojewody, w 1790 r., dzierżawa przeszła na wdowę po nim, Barbarę z Kwileckich Kęszycką. W XIX w. Tykadłów występuje jako wieś szlachecka i w 1827 r. liczy 36 domów i 286 mieszkańców. W 1880 r. było tam 31 domów i 183 mieszkańców, zaś w folwarku z osadą proboszcza 7 domów i 150 mieszkańców. Zabudowania folwarczne stanowiły trzy budynki drewniane i osiem murowanych. Folwark Tykadłów Poduchowny obejmował jeden dom z 15 mieszkańcami. Tutejszy kościół parafialny p.w. św. Katarzyny wzniesiony został w XIV w. W dokumentach pochodzących z 2 połowy XV w. określany jest jako dawno istniejący, drewniany i z trzema ołtarzami. Na początku XVI w. przy kościele mieścił się dom plebana i szkoła. W 1754 r. budowla kościelna uległa zniszczeniu, wzniesiono więc w 1759 r. nową świątynię także drewnianą, w wielkim ołtarzu której znalazł się obraz Madonny słynący łaskami. Parafia tykadłowska obejmowała wówczas także Russów z kościołem filialnym.

Do najcenniejszych zabytków znajdujących się w tej miejscowości należą:

Kościół parafialny p.w. św. Katarzyny, zbudowany w latach 1905-1911, neogotycki, murowany, nieotynkowany, jednonawowy, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą w fasadzie frontowej zwieńczoną hełmem z iglicą. Wyposażenie tej świątyni jest mieszane – reprezentuje elementy neogotyckie, współczesne jej gmachowi, ale współwystępują tam też obiekty barokowe i rokokowe, pochodzące zapewne z poprzedniego kościoła. Spośród nich wymienić należy przede wszystkim trzy ołtarze: trójkondygnacyjny ołtarz główny, ufundowany w 1909 r. przez małżonków J.J.Durajczyków, neogotycki, powstały w warsztacie wielkopolskim (drewno polichromowane i marmur), z umieszczonym w trójdzielnym retabulum, słynącym łaskami, barokowym obrazem (z końca XVII w.) przedstawiającym Madonnę z Dzieciątkiem (w polu środkowym) oraz z figurami śś. biskupów Wojciecha i Stanisława (w polach bocznych), z płaskorzeźbą Ostatniej Wieczerzy (na mensie) i z rzeźbą przedstawiającą św. Kazimierza Królewicza (w zwieńczeniu), rokokowy ołtarz boczny pochodzący z 1760 r. (drewniany, rzeźbiony, polichromowany, architektoniczny), dekorowany motywami rocaille i kogucich grzebieni, z obrazem św. Marcina (barokowy z 2 połowy XVIII w., powstały w warsztacie wielkopolskim) oraz drugi ołtarz boczny z 2 połowy XVII w. (barokowy, drewniany, rzeźbiony, polichromowany, architektoniczny), zwieńczony parą klęczących aniołków, z retabulum ujętym parą kompozytowych kolumn, w którym znajduje się obraz św. Katarzyny (rokokowy, z 3 ćwierci XVIII w.). Na uwagę zasługuje również rokokowa ambona pochodząca z 3 ćwierci XVIII w., (drewniana, rzeźbiona, polichromowana, przyścienna, koszowa, na planie czworobocznym, dekorowana analogicznie do rokokowego ołtarza bocznego), barokowy obraz św. Walentego (z 2 połowy XVII w., umieszczony na zasuwie ołtarza św. Katarzyny) oraz srebrna, rokokowa monstrancja (z 2 połowy XVIII w.) typu promienistego (zdobiona motywami rocaille i kogucich grzebieni oraz ornamentem z winorośli i kłosów), wykonana w gdańskim warsztacie złotniczym Johana Gotfrieda Schlaubitza. Wspomnieć tu także należy o zespole neogotyckich polichromii (z l ćwierci XX w.) umieszczonych na ścianach i sklepieniu, wykonanych temperą, o motywach geometrycznych i stylizowanych roślin. Ściany zdobione są w układzie pasowym, zaś sklepienia pokrywa ciemnobłękitna farba ze złotym ornamentem stylizowanych gwiazd. Na ścianie tęczy znajduje się natomiast scena Ukrzyżowania.

Dzwonnica wkomponowana jest w naroże ogrodzenia kościelnego. Pochodzi z początków XX w., neogotycka, murowana nieotynkowana, z trzema dzwonami.

Plebania zbudowana na początku XX w., klasycystyczna, murowana, otynkowana, parterowa z gankiem zwieńczonym frontonem.

Figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem pochodząca z początku XX w., stiukowa, polichromowana, umieszczona na szczycie ogrodzenia przed frontem kościoła.

Figura Matki Boskiej Niepokalanej postawiona przy drodze z Tykadłowa do Goliszewa w 1913 r., stiukowa, polichromowana, na czworokątnym cokole, z którego frontowej strony znajduje się napis fundacyjno-wotywny: OFIARA MAŁŻONKÓW J.S. KOLAŃSKICH 1913.

Pozostałości dawnej, drewnianej zabudowy wiejskiej w tej miejscowości reprezentują dwa domy – nr 40, zbudowany około 1900 r., szerokofrontowy, oszalowany z dwuspadowym dachem pokrytym dachówką oraz nr 27 wzniesiony na przełomie XIX i XX w., szerokofrontowy ze ścianami o konstrukcji mieszanej, zrębowej i sumikowo-łątkowej z dachem dwuspadowym pokrytym dachówką.

Zborów

Pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z 1429 r. W tym też czasie notowane jest w aktach konsystorskich istnienie tutaj kościoła. Zborów był wsią królewską, w początkach XVI w. wydzierżawioną Kobylińskim. W 1571 r. należał już do tzw. dzierżawy blizanowskiej, rozległych dóbr królewskich zastawionych Rafałowi Leszczyńskiemu, staroście radziejowskiemu, który był najmożniejszym posiadaczem wśród szlachty ówczesnego powiatu kaliskiego. Na początku XVII w. Zborów przypadł spadkobiercom Dadźboga Karnkowskiego. W 1726 r. ówczesny dzierżawca wsi, Józef Molski – kasztelan rogoziński, wzniósł tutaj nowy kościół drewniany, konsekrowany w 1730 r. przez sufragana gnieźnieńskiego, Franciszka Kraszkowskiego. Jednakże parafia tutejsza została wkrótce przyłączona do kościoła w Dębem. W 1787 r. królewszczyznę Zborów otrzymał w zastaw Stanisław Szczucki, burgrabia województwa wielkopolskiego. Dwa lata później wieś liczyła 25 domów i 144 mieszkańców. W XIX w. miejscowość należała do rodziny Garczyńskich, dziedziców pobliskich dóbr w Kosmowie. W 1827 r. odnotowano tu 19 domów i 242 mieszkańców. W 1875 r. majątek obejmował 1069 mórg ziemi i składał się z folwarków: Zborów (z 15 budynkami murowanymi i 9 drewnianymi) i Góry Zborowskie (1 dom z 20 mieszkańcami i 4 budynkami drewnianymi). W okresie międzywojennym właścicielem Zborowa był Witold Garczyński, a folwark Góry Zborowskie przeszedł w pierwszych latach XX w. na własność Fryderyka Ruedygiera.

Spośród najcenniejszych obiektów znajdujących się obecnie na terenie tej miejscowości wymienić należy:

Kościół filialny p.w. św. Michała Archanioła wzniesiony na początku XVIII w. i przebudowany w 1840 r. Orientowany, z oszalowanymi ścianami w konstrukcji zrębowej, jednonawowy, z prezbiterium niższym i węższym od nawy, zamkniętym wielobocznie. Od północy zakrystia, a przy południowej ścianie nawy mała kruchta. W 1840 r. dobudowana została murowana fasada zachodnia. Na belce tęczowej umieszczony jest napis fundacyjny z datą 1726, a na zrębie pomocnej ściany nawy znajduje się polichromia upamiętniająca konsekrację kościoła w 1730 r. We wnętrzu świątyni na szczególną uwagę zasługuj ą trzy późnobarokowe ołtarze (z około 1730 r.) powstałe w bliżej nieokreślonym warsztacie wielkopolskim (drewniane, rzeźbione, polichromowane, trójpoziomowe, niearchitektoniczne). Umieszczone są w nich obrazy: św. Rodziny (późnobarokowy, przemalowany w 1836 r. w trakcie odnawiania kosztem Józefy i Kaspra Wróblewskich) i św. Michała Archanioła (barokowy z l ćwierci XVIII w.) – w ołtarzu głównym oraz Przemienienia Pańskiego (późnobarokowy z 2 ćwierci XVIII w.), Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i Ofiarowanie Chrystusa w Świątyni (późnobarokowy z około połowy XVIII w.) – w ołtarzach bocznych. Wspomnieć także należy klasycystyczną ambonę z początku XIX w. (drewniana, rzeźbiona, polichromowana, ośmioboczna, typu koszowego), barokową kropielnicę (o kielichowej formie z kulistą czaszą, wykonana z piaskowca w XVII w.) i krucyfiks ustawiony na belce tęczowej (barokowo-ludowy, powstały w 2 połowie XVIII w.). Na północnej ścianie nawy znajduje się polichromia upamiętniająca konsekrację kościoła – tempera na drewnie wykonana około 1730 r. w warsztacie wielkopolskim, z centralnie usytuowanym herbem biskupa Kraszkowskiego (Nałęcz – związana, biała chusta w czerwonym polu), a na zewnętrznej elewacji prezbiterium umieszczona jest kapliczka z barokowo-ludową sceną pasyjną (z l połowy XIX w.).

Grobowiec Witolda Garczyńskiego na przykościelnym dziedzińcu, murowany z łamanego kamienia, w formie prostopadłościanu zwieńczonego ściętym ostrosłupem z krzyżem na szczycie. Na ścianie frontowej grobowca znajduje się tablica inskrypcyjna z czarnego granitu.

Dwór zbudowany około połowy XIX w., położony w parku krajobrazowym, murowany, otynkowany. Przy elewacjach szczytowych późniejsze parterowe przybudówki. Jednopiętrowy, z gzymsem kordonowym umieszczonym między kondygnacjami. W fasadzie frontowej ganek czterokolumnowy z balkonem. Dach czterospadowy pokryty dachówką.

Park dworski krajobrazowy założony na początku XIX w., o łącznej powierzchni 6,14 hektarów. Stary drzewostan złożony z lip, jesionów, kasztanowców i sosny wejmutki.

Pozostałości wiejskiej zabudowy drewnianej stanowi dom nr 8, zbudowany pod koniec XIX w., szerokofrontowy, z oszalowanymi ścianami i dwuspadowym dachem pokrytym obecnie eternitem.

Złotniki Małe

Wymienione po raz pierwszy w 1432 r. Stanowiły zapewne własność szlachecką. W końcu XVI w. miały czterech właścicieli, ale w 1618 r. należały w całości do rodziny Walczewskich. W końcu XVII w. nabył je Kajetan Radoliński i włączył w swoje dobrą, w których pozostawały przez następne stulecia. Do połowy XIX w. wieś stanowiła część dóbr goliszewskich i w 1827 r. liczyła 17 domów i 178 mieszkańców. W 1873 r. folwark Złotniki Małe odłączono od reszty majątku. Obejmował on wówczas 495 mórg ziemi, składał się z 5 budynków murowanych i 8 drewnianych i liczył 5 domów i 23 mieszkańców. Natomiast wieś z kolonią miała 13 domów i 111 mieszkańców. W pierwszych latach XX w. znajdowały się one w posiadaniu rodziny Kreczonowiczów.

Spośród dawnej zabudowy na uwagę zasługują przede wszystkim:

Dwór zbudowany na początku XX w., murowany, piętrowy, z umieszczonym w elewacji frontowej czterokolumnowym gankiem z balkonem.

Park dworski założony na początku XX w., o powierzchni 0,58 hektara, z nielicznymi starymi drzewami. Obecnie mocno zaniedbany.

Kapliczka przydrożna z gipsową, polichromowaną figurą Matki Boskiej, zbudowana około 1945 r.

Złotniki Wielkie

Pierwsza wzmianka zanotowana w 1290r. Własność szlachecka znana jako gniazdo rodowe Złotnickich herbu Nowina. Na przełomie XVI i XVII stulecia były w posiadaniu Jerzego Złotnickiego i liczyły 14 łanów z 19 domami i 125 mieszkańcami. W 1681 r. należały do Tomasza i Marianny Kotarbskich, od których nabył je w połowie XVIII w. Kajetan Radoliński – właściciel Żelazkowa. W 1777 r. z jego fundacji została wzniesiona tu kaplica barokowa p.w. Narodzenia NMP. W 1794 r. dobra złotnickie wraz z innymi przejął po śmierci Kajetana jego syn, Piotr. Przejściowo były w posiadaniu jego żony Tekli z Lanckorońskich i w 1827 r. liczyły 16 domów i 237 mieszkańców. Około połowy XIX w., jako składnik dóbr goliszewskich, należały do Stanisława Radolińskiego, syna Piotra. W 1867 r. Złotniki Wielkie wraz ze Strugą zostały oddzielone od reszty majątku. W tym zapewne też czasie powstał dwór, a dobra folwarczne obejmowały 6 budynków murowanych i 15 drewnianych, zaś w Strudze było 5 budynków oraz olejarnia. W 1880 r. folwark złotnicki liczył 9 domów i 66 mieszkańców, a wieś z kolonią Strugi 12 domów i 161 mieszkańców.

W miejscowości tej do najcenniejszych obiektów zabytkowych należą:

Kaplica p.w. Narodzenia NMP, zbudowana w 1777 r., barokowa, orientowana, murowana, otynkowana, o salowej formie, z zamkniętym wielobocznie prezbiterium. Jej ściany rozczłonkowane są- w płaszczyznach międzyokiennych – parzystymi pilastrami. Posiada ona trzy portale w ozdobnych obramieniach. Wnętrze ze stropem dekorowanym sztukaterią o motywach roślinnych. Ołtarz stiukowy ze znajdującym się w nim, na tle draperii unoszonej przez anioły, obraz Matki Boskiej z XVIII w., w drewnianej złoconej sukience.

Dwór wzniesiony w 2 połowie XIX w., położony w parku, późnoklasycystyczny, murowany, otynkowany. Parterowy z trzyosiowym pięterkiem zwieńczonym parawanową attyką z akroteriami. Jego elewacja frontowa posiada wejściową loggię balkonową z sześcioma filarami i wachlarzowe schody. Piętro z tej strony zwieńczone jest trójkątnym frontonem z attyką schodkową.

Park dworski założony w 2 połowie XIX w. o łącznej powierzchni 4,05 hektarów, na planie wieloboku, ze stawem i mieszanym drzewostanem liściastym. Przy ścieżce biegnącej wzdłuż osi założenia znajduje się domek ogrodnika zbudowany pod koniec XIX w., na planie koła, murowany, otynkowany ze stożkowatym dachem.

Oficyna z około połowy XIX w., murowana, otynkowana, piętrowa z dachem dwuspadowym pokrytym papą.

Obora z końca XIX w. murowana, otynkowana z dachem dwuspadowym pokrytym dachówką.

Kapliczka przydrożna z figurą Madonny Niepokalanej ustawiona w 1904 r. na rozjeździe dróg: Złotniki-Goliszew-Słuszków.

Żelazków

Wymieniany po raz pierwszy w dokumencie z 1348 r. jako własność Marcina, mieszczanina kaliskiego (Martinus de Żelaskowo). W początkach XVI w. miejscowość należała do parafii w Złotnikach. W 2 połowie tegoż stulecia Żelazków stanowił własność Mikołaja Siedleckiego. Od Zofii Siedleckiej wieś kupił w 1580 r. Rafał Leszczyński, starosta radziejowski. W 1610 r. Leszczyńscy sprzedali Żelazków Stanisławowi Kobierzyckiemu, kasztelanowi krzywińskiemu, od którego nabyli go w 1679 r. Kierzyńscy. Rok później Żelazków – wraz z wsiami Ciechniewo i Szarumin – przeszedł w ręce Andrzeja Radolińskiego, kasztelanka krzywińskiego. W 1706 r. podczas bitwy pod Kaliszem (toczonej w ramach wojny północnej) wojska szwedzkie i rosyjskie spaliły Żelazków doszczętnie. Następny pożar miał miejsce w 1711 r. i wówczas też nie oparł się płomieniom żaden dom. W 1719 r. majątek żelazkowski przypadł młodszemu synowi kasztelanica – również Andrzejowi. Jego syn Kajetan objął dziedzictwo w połowie XVIII w. i na okres jego rządów przypada największy rozkwit dóbr żelazkowskich. Prawdopodobnie wtedy właśnie wystawiono obecny dwór. Po śmierci Kajetana, w 1794 r., Żelazków przeszedł na jedynego jego syna, Piotra – pisarza ziemi gnieźnieńskiej, szambelana królewskiego, posła na sejm w 1792 r. Jego fortunę, obejmującą Żelazków i 23 inne wsie, określano jako magnacką. Po śmierci Piotra przejściową właścicielką Żelazkowa była wdowa po nim Tekla z Lanckorońskich (nabyła wieś od swego syna Ludwika w 1830 r.). W 1838 r. wieś Żelazków znajdowała się w posiadaniu młodszego syna Piotra, Aleksandra, a w 1869 r. w rękach jego zięcia Kazimierza Radońskiego. Do poprzednich właścicieli Żelazków wrócił w 1872 r., gdy rodzinną wieś odkupił, od Radońskiego, Roman Radoliński. Na skutek jego trudności finansowych, Żelazków na krótko wszedł w skład majątku Bolesława Góreckiego, od którego nabył go w 1904 r. Stefan Radoński. Jego syn Józef był w latach 1919-1939 ostatnim właścicielem Żelazkowa. W 1827 r. notowano tutaj 19 domów i 185 mieszkańców, zaś w końcu XIX w. wieś liczyła 18 domów i 216 mieszkańców, a folwark Żelazków wraz z folwarkiem Zdzienice składał się z 13 domów, 155 mieszkańców i obejmował 1 111 mórg ziemi.

Do najcenniejszych obiektów zabytkowych znajdujących się dzisiaj w Żelazkowie bez wątpienia należy zespół dworski wzniesiony w 2 połowie XVIII w. dla ówczesnych właścicieli wsi – Radolińskich. Składał się on z pięciu zasadniczych części: dworu z dziedzińcem, parku, dwóch podwórzy gospodarczych z budynkami folwarcznymi oraz kolonii mieszkalnej.

Dwór powstał w 2 połowie XVIII w. i w latach 1796-1798 został częściowo przebudowany według projektów opracowanych przez znanego architekta warszawskiego, Fryderyka Alberta Lessela. Całość założenia cechuje się symetryczną organizacją z osią przechodzącą przez park, dwór i bramę wjazdową. Dwór zwrócony na wschód fasadą frontową jest budynkiem parterowym z piętrem w mansardzie Zbudowano go na planie prostokąta i zaopatrzono w czterokolumnowe ganki umieszczone na osi obu fasad. Na piętrze, nad gankami, znajdują się klasycystyczne wystawki z trójkątnym frontonem w szczycie – frontowa z trzema oknami i balkonem, a ogrodowa z pojedynczym oknem balkonowym w płytkiej niszy. Dach mansardowy kryty dachówką. W latach 1974-1979 przeprowadzono gruntowny jego remont. Obecnie mieści się w nim siedziba urzędu gminy. Rozplanowanie wnętrza dworu także odznaczało się symetrią. Na parterze, na osi, znajdowały się: sień i salon otwarty na ogród, zaś po bokach umieszczone były pokoje w układzie trzytraktowym. W narożniku północno-wschodnim znajdowała się niegdyś kaplica dworska ze ścianami wyłożonymi marmoryzowaną, stiukową okładziną, zwieńczoną klasycystycznym gzymsem. Narożnik południowo-wschodni mieścił skarbczyk i sklepiony był kolebkowo z lunetami. Na piętrze, od strony ogrodu, także na osi budynku, zlokalizowano reprezentacyjną salę z owalną niszą ujętą parami jońskich kolumn, a w ścianie wschodniej umieszczono – w niszy – herb Radolińskich, Leszczyc.

Galerie łączące dwór z oficyną i nieistniejącą już stajnią, klasycystyczne, z l ćwierci XIX w., wygięte ćwierćkoliście, z filarowymi arkadami, boniowane. Od frontu znajdują się daszki pulpitowe z murkiem attykowym.

Oficyna od północnej strony dziedzińca, połączona z dworem ćwierćkoliście biegnącą galerią, klasycystyczna, zbudowana w l ćwierci XIX w. na planie wydłużonego prostokąta, jednopiętrowa, murowana, otynkowana.

Park krajobrazowy usytuowany od zachodniej strony dworu, stanowiący pozostałość regularnego założenia parkowego z XVIII w., przekształcony w XIX w., o łącznej powierzchni 1,6 hektara. Symetrię tego założenia wyznaczały dwie aleje kasztanowcowe, biegnące od dworu w układzie litery “V”. W głębi parku, pomiędzy alejami, umieszczono niewielki staw. Całość uzupełniały liczne klomby kwiatowe. W okresie międzywojennym zlikwidowano aleję południową, zakładając ogród warzywny, a na jej przedłużeniu posadzono topole i lipy.

Oficyna zbudowana w l ćwierci XIX w., klasycystyczna, parterowa, na planie prostokąta, z boniowanymi narożnikami elewacji i czterospadowym dachem.

Budynek gospodarczy z l połowy XIX w., wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, piętrowy, murowany, dawniej pełnił funkcję młyna i elektrowni dworskiej.

Spichlerz zamykający od wschodu podwórze południowe, z l ćwierci XIX w., postawiony na planie prostokąta, piętrowy, murowany, otynkowany z dachem naczółkowym pokrytym dachówką.

Budynek symetryczny do spichlerza, zamykający podwórze północne, silnie przebudowany.

Domek ogrodnika umieszczony w podwórzu południowym, klasycystyczny, z l ćwierci XIX w., murowany, na planie kwadratu, jednopiętrowy z czterospadowym dachem.

Wozownia w podwórzu południowym, zbudowana w l połowie XIX w., murowana, silnie przebudowana.

Budynek wagi w podwórzu południowym z l połowy XIX w., murowany, nieotynkowany z dachem czterospadowym.

Stodoła w podwórzu południowym, wzniesiona w l połowie XIX w., murowana, przebudowana.

Ogrodzenie z bramą wjazdową postawione w 1891 r. Filary bramy i słupy ogrodzenia murowane, zwieńczone kulami i figurami ptaków. Obecnie odbudowane po silnym zniszczeniu.

Kolonia mieszkalna folwarku zlokalizowana jest po obu stronach szosy, na północ od podwórzy gospodarczych. Zachowały się tu trzy domy folwarczne, jeden na obrzeżu założenia i dwa przy skrzyżowaniu dróg.